ਟੀ. ਵੀ. ਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ, ਹਾਲੋਂ ਬੇਹਾਲ ਜੀ।
ਕਰਦੀ ਸਰਕਾਰ ਗੱਲਾਂ, ਜਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀ।

ਲੋਟੂਆਂ ਦੀ ਵੇਖਿਓ ਆਪਾਂ, ਮੌਜ ਲਾ ਦੇਵਾਂਗੇ।
ਗੜਬੜ ਦਾ ਕੀ ਐ ਆਪਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਲਾ ਦੇਵਾਂਗੇ।
ਘਰ ਘਰ ਚੋਂ ਜਾਣੇ ਵੇਖਿਓ ਹੀਰੇ ਤੇ ਲਾਲ ਜੀ,
ਕਰਦੀ ਸਰਕਾਰ ਗੱਲਾਂ .....

ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਗਰੀਬੀ, ਕਰਜ਼ਾਈ ਵੀ ਹੋਵਾਂਗੇ।
ਜਦ ਕਰੂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਹਰਜ਼ਾਈ ਵੀ ਹੋਵਾਂਗੇ।
ਰੇਟ ਵਧਾਕੇ ਕੱਢਾਂਗੇ, ਬਲੈਕ ਦਾ ਮਾਲ ਜੀ,
ਕਰਦੀ ਸਰਕਾਰ ਗੱਲਾਂ .....

ਬੰਦੇ ਦੀ ਜਾਨ ਦਾ ਐਥੇ, ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਹੋਣਾ ਨੀਂ।
ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਕੋਈ ਕੌਡੀ ਤੁੱਲ ਹੋਣਾ ਨੀਂ।
ਰੇਤ ਮਿਲਾਕੇ ਵੇਚਾਂਗੇ, ਆਟਾ ਤੇ ਦਾਲ਼ ਜੀ,
ਕਰਦੀ ਸਰਕਾਰ ਗੱਲਾਂ .....

ਰੋਕਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ ਜੇ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਮੰਗੋਗੇ।
ਪੁਲ਼ਸ ਜਦ ਪੁੱਤ ਬਣਾਊ ਦੱਸੋ ਕਿਵੇਂ ਖੰਘੋਗੇ।
ਕਰੂ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਸ਼ਮੀ ਫ਼ਿਰ ਦੱਸੋ ਕੀਹਦੇ ਨਾਲ ਜੀ,
ਕਰਦੀ ਸਰਕਾਰ ਗੱਲਾਂ .....

Samarjeet Singh Shammi, 12.3.93

ਸਾਫ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਦਹਿਸ਼ਤ ਵਿੱਚ
ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ।

ਕੋਈ ਨਕਸ਼ ਪੁਰਾਣਾ ਜਦ ਆਵੇ ਚੇਤੇ
ਹੋਵੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ।

ਜਦ ਵੀ ਭਰੀਏ ਹਿਜ਼ਰ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਠੰਢੇ ਹਉਕੇ
ਰੁਕ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ।

ਰਾਤ ਗ਼ਮਾਂ ਦੀ ਕਦੇ ਨਾ ਮੁੱਕਦੀ
ਮੁੱਕ ਜਾਵੇ ਪਰ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ।

ਅੱਖ ਮਿਰੀ ਚੋਂ ਕਿਰਦੇ ਹੰਝੂ
ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ।

ਰੂਹ ਖੁਸ਼ ਹੋਵੇ ਯਾਰ ਮਿਲੇ ਤੋਂ
ਨੱਚ ਨੱਚ ਜਾਵੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ।

ਹਉਕੇ ਹੰਝੂ ਤੇ ਪਛਤਾਵੇ ਦਾ ਸ਼ਮੀ
ਨਿੱਤ ਭਾਰ ਉਠਾਵੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ।

ਕੁਝ ਵੀ ਤਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ,
ਜਦ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।
ਸ਼ਬਦ ਕੀਲਣੀ ਤੱਕਣੀ ਤੇਰੀ
ਤੱਕ ਹੋਸ਼ ਵੀ ਬਾਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।

ਹਿਜ਼ਰ ਦੇ ਅੰਬਰੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਤਾਰਾ
ਝੱਟ ਵਸਲ ‘ਚ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।
ਕੀ ਦੱਸਾਂ ਬਿਨ ਤੇਰੇ ਯਾਰਾ ਵੇ
ਦਿਲ ਚੁੱਪ ਚਪੀਤੇ ਰੋ ਜਾਂਦਾ।

ਮੁੜ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਆਇਓਂ
ਸ਼ਮੀ ਫ਼ਿਰ ਮਿਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।

ਅਸੀਂ ਕੱਟੀਏ ਦਿਨ ਵਾਂਗੂੰ ਮੁਜ਼ਰਿਮ ਦੇ
ਜੋ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਹੋਵੇ।
ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇੜੀ ਸਮੇਂ ਵਾਲੀ,
ਜਿਉਂ ਹੱਥਕੜੀ ਨਬਜ਼ ਦੀ ਵੈਦ ਹੋਵੇ।

ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਚਾਕੂ ਛੁਰੀਆਂ ਦੇ ਗਿਆ
ਜੋ ਫ਼ੁੱਲਾਂ ਤੇ ਵਸਲਾਂ ਦਾ ਹਾਮੀ ਸੀ।
ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਖਾਂ ਬੇਵਫ਼ਾ
ਜਾਂ ਵਫ਼ਾ ਮੇਰੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਮੀ ਸੀ।

ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਅਕਸਰ,
ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਕੋਈ ਨੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਯਕੀਨ ਹੈ ਉਸਨੂੰ
ਧੋਖਾ ਵਫ਼ਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਪਹਿਰੇ ਤੇ ਜੋ ਵੀ ਖੜ੍ਹਦਾ ਹੈ
ਰੂਹ ਤੇ ਪੈੜਾਂ ਕਰ ਜਾਵੇ
ਇੱਕ ਅਜਬ ਹੀ ਹੇਰਾਫ਼ੇਰੀ ਹੈ ਕਿ
ਇੱਕ ਨਜ਼ਮ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਮਰ ਜਾਵੇ।

ਜੀ ਚਾਹੇ ਗਾਹੁਦਾ ਅੰਬਰਾਂ ਨੂੰ,
ਪਰ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹੈ ਕੈਦ ਜਿਹੀ।
ਹਰ ਸਾਹ ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ
ਧੜਕਣ ਵੀ ਜਾਵੇ ਕੈਦ ਜਿਹੀ।

ਹਾਕਮ ਤੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਤਾਂ ਜਾਪੇ
ਜਿਉਂ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਉੱਠਣੀ ਬਹਿਣੀ ਹੈ।
ਤਾਹੀਓਂ ਅੱਗ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀ ਬਲ਼ਦੀ ਹੈ,
ਤੇ ਬਲ਼ਦੀ ਹੀ ਰਹਿਣੀ ਹੈ।

ਇਹ ਹਜ਼ੂਮ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਉਂ ਲਗਦੈ
ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ।
ਹਾਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਉਹੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਸਾਂ ਨੂੰ
ਕਿਸੇ ਨੇਤਾ ਨੇ ਬਾਲ਼ ਕੇ ਸੇਕਿਆ ਹੈ।

ਕਲਮਕਾਰ ਤਾਂ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮੋਂ ਹੀ
ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਦੇ ਆਏ ਨੇ।
ਹਾਕਮ ਵੀ ਤਾਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਅਕਸਰ ਜੋ,
ਸੱਚ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਲਾਉਂਦੇ ਆਏ ਨੇ।

ਸਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਮੀ, 22.4.95

ਆਖਦਾ ਏ ਨਾਨਾ, ਗਿਆ ਬਦਲ ਜ਼ਮਾਨਾ,
ਹਵਾ ਪੁੱਠੀ ਜਿਹੀ ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਚੱਲਦੀ।

ਬਿਨਾਂ ਚਮਚੇ ਤੋਂ ਖਾਣਾ, ਭਾਵੇਂ ਘਰ ਹੈ ਜਾਂ ਥਾਣਾ,
ਇਹ ਤਾਂ ਸੱਜਣਾ ਵੇ ਬਾਤ ਬਣਗੀ ਹੈ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ।

ਨਾਲੇ ਵੇਖ ਸਾਡੀ ਮੁੰਨੀ, ਲੈਂਦੀ ਸਿਰ ਤੇ ਨਾ ਚੁੰਨੀ
ਅਖੇ ਜੀਨ ਨਾਲ ਨਾਨਾ ਹੁਣ ਚੁੰਨੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦੀ।

ਚੜ੍ਹੇ ਸੂਲ਼ੀ ਉੱਤੇ ਜਾਨ, ਜਦੋਂ ਆਉਣ ਮਹਿਮਾਨ,
ਤਾਂਹੀ ਲੱਸੀ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਚਾਹ ਈ ਹੈ ਚੱਲਦੀ।

ਹੋਇਆ ਆਪਣਾ ਬਿਗਾਨਾ, ਪਾਵੇ ਟਿੰਡ ਵਿਚ ਕਾਨਾ,
ਦਿੰਦਾ ਕੰਮ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਗੱਲ ਕਰੇ ਵਲ ਛਲ ਦੀ।

ਲੰਡੇ ਲੁੱਚੇ ਦਾ ਹੈ ਰਾਜ, ਕਾਹਨੂੰ ਫ਼ੋਲਣੇ ਨੇ ਪਾਜ਼,
ਚਰਚਾ ਇਹੋ ਹੈ ਗਲੀ ਗਲੀ ਹੁਣ ਚੱਲਦੀ।

ਤੂੰ ਵੀ ਸਿੱਖ ਕੁਝ ਦਾਅ, ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਦੀ ਹਵਾ,
ਹੋਜਾ ਬੇਪਰਵਾਹ ਵੇਖੀਂ ਫ਼ਿਰ ਗੱਡੀ ਕਿਵੇਂ ਚੱਲਦੀ।

ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਨਾਲ ਚੱਲੋ, ਨਿੱਤ ਨਵੀਂ ਥਾਂ ਮੱਲੋ,
ਛੱਡੋ ਝਗੜੇ ਪੁਰਾਣੇ ਉਹ ਤਾਂ ਬਾਤ ਸ਼ਮੀ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ।
19.1.99

ਕਿੱਧਰ ਗਏ ਹਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਾਠਕ ?

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਾਠਕ ਕਿੱਧਰ ਗਏ ਹਨ? ਸ਼ਾਇਦ ਟੀ. ਵੀ. ਦੇਖਣ! ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤਬਕਾ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਵਾਂਗੂ ਸੁੰਗੜਦਾ ਕਿਉਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਅਕਸਰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਹਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਸਵਾਲ ਵਿਚ ਅਜੇ ਉਤਨੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਲੱਭ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਕਲੇਸ਼ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾਉਣਾ ਹੀ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਫ਼ਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਜੜੋਂ ਪੁੱਟਣਾ ਕੋਈ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਪਾਠਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ। ਪੜ੍ਹ ਉਹੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਖ਼ਰ ਹੋਵੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅੱਧੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ‘ੳ’ ਕਿਸ ਬਲਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਉਹ ਅੰਗੂਠੇ ਦਾ ਆਸਰੇ ਦਿਨ ਕਟੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਕਦੇ ਇਹ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕ ਅਖੌਤੀ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਵਰਗ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਿਆਹੀ ਨਾਲ ਰੰਗਿਆ ਅੰਗੂਠਾ ਵਿਖਾ ਕੇ ਚਿੜਾ ਰਹੇ ਹੋਣ ਕਿ ‘ਕਾਗ਼ਜ ਕਾਲੇ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਆਹ ਧੱਬਾ ਜਿਹਾ ਤਾਂ ਮਿਟਾ ਦੇਵੋ।’

ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲਿਖਣਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਸੱਧਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਕੂਲੀ ਸਿਖਿਆ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹੇ ਇਹ ਜੀਊੜੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੋੜ ਉਤੇ ਜਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸਿੱਖ ਲੈਣ ਦਾ ਕੋਈ ਭਰਮ ਨਹੀਂ ਪਾਲਦੇ। ਜੋ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਹੈ, ਸੋ ਠੀਕ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਣਗੇ, ਸਾਨੂੰ ਅੱਖਰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਕੀ ਹੈ? ਅੰਗੂਠਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ! ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਉਹੀ ਕੰਮ ਅਸੀਂ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਕਰ ਲਈਦੇ ਹਨ।ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਜਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਤਨਖ਼ਾਹ ਲੈਣੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਬੈਂਕ ਵਿਚੋਂ ਪੈਸੇ ਕਢਵਾਉਣੇ ਜਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਫ਼ਾਰਮ ਭਰਨਾ ਹੈ, ਗੱਲ ਕੀ ਅੰਗੂਠਾ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਕੰਮ ਖੜ੍ਹਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਫ਼ੇਰ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਲੱ੍ਹਲਰ ਲਾਉਣੇ ਹਨ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਭੰਤੇ ਕਾ ਪਾੜ੍ਹਾ ਸੁਣਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਥਾ ਵਾਰਤਾ ਸੰਤ ਮਹਾਤਮਾ ਸੁਣਾ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਕਸਰ ਲਗਦੀ ਨਹੀਂ। ਫ਼ਿਰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਿਖਣਾ ਕਾਹਦੇ ਲਈ? ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਰੋਣਾ ਰੋਂਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਲਾਭ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਪੁਸਤਕ ਛਾਪਣੀ ਹੈ। ਜੋ ਵਿਕੇਗਾ, ਉਹੀ ਉਹ ਛਾਪੇਗਾ। ਵਰਨਾ ਛਪਾਈ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਲੇਖਕ ਦੇ ਸਿਰ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਪੂਰਾ ਕਰੇਗਾ। ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਿੱਤ ਨਵੀਂ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ‘ਘੁੰਡ ਚੁਕਾਈ’ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਮੁਖੜਾ ਵੇਖ ਕੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤ ਰਸੀਏ ਪਾਠਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਅਦਿਸ ਘੁੰਡ ਕੱਢੀ ਬੈਠੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ!

ਅਸਲ ਵਿਚ ਪਾਠਕ ਵਰਗ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਾਹੌਲ ਪੜ੍ਹਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਜੋ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਹਿਜ ਡਿਗਰੀ ਧਾਰਕ ‘ਵਿਦਵਾਨ’ ਹੀ ਨਾ ਹੋਣ, ਸਗੋਂ ਸਾਹਿਤ ਰਸੀਏ ਪਾਠਕ ਵੀ ਹੋਣ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦੱਸਦਿਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਆਰੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੁਹਜ ਸਵਾਦ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਉਣੀ ਹਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਕਰਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਲੇਖਕ ਪਾਠਕ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ, ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਾਹਿਤਕ ਮਿਲਣੀਆਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਹੋਣ। ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ, ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਆਪਣੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰੀ ਦੀ ਚੌਧਰ ਅਤੇ ਫ਼ੋਕੀ ਕਾਗਜ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪਾਉਣ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਾ ਰਹਿਣ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ। ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਹਿਤ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕਈ ਸਭਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਦੇ ਕਿਸੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਜਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ‘ਸੂਬਾ ਪੱਧਰੀ’ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਆਦਿ ਕਰਵਾ ਕੇ ਬੁੱਤਾ ਸਾਰਨ ਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਲੇਖਕ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ‘ਸਨਮਾਨਿਤ’ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਰਕਤ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਰੋਹ ਜਾਂ ਆਯੋਜਨ ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਵੀ ਨਵੇਂ ਪਾਠਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ। ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਗਮ ਜਨਤਕ ਪੱਧਰ ਉ¤ਤੇ ਹੀ ਸ਼ੋਭਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹੋਣ। ਹਰ ਪਿੰਡ, ਕਸਬੇ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਹੋਵੇ। ਘਰ ਘਰ ਵਿਚ ਹਰ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਖ਼ਜਾਨਾ ਹੋਵੇ। ਏਨੀਆਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਐਡੀਸ਼ਨ ਛਾਪ ਛਾਪ ਕਮਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਇਹ ਸੁਪਨਾ ਸੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਭਰਮ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਮੁਫ਼ਤ ਵਰਗੀਆਂ ‘ਰਿਆਇਤਾਂ’ ਨਾਲ ਸੂਬੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਕਾਸ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਚੁਨੌਤੀਪੂਰਨ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਜਾਂ ਕਮੀ ਦਾ ਰਾਗ ਅਲਾਪਣ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇਬਿਹਤਰ ਹੈ ਨਵੇਂ ਪਾਠਕ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਨਿੱਤਰਨਾ! ਇਹ ਤਾਂ ਮਿਸ਼ਨ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਰੰਭਿਆ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਪਰਮਾਰਥ ਹੈ। ਉਂਜ ਵੀ ਇਹ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਜਰਖੇਜ਼ ਧਰਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਨਿਰਅੱਖਰਤਾ ਦਾ ਕ¦ਕ ਮਿਟਾਉਣਾ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਲੋੜ ਹੈ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਹਿਰਦ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਨਿਸ਼ਚੇ ਦੀ। ਵਰਨਾ, ਹਲ ਵਾਹੁਣ ਵਾਲੇ, ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਹੋਰ ਦਮ ਘੋਟੂ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਰਹੇਗੀ, ‘ਅੰਗੂਠਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ!’

ਸਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਮੀ

ਵਿਸਾਖੀ ਦੀ ਆਮਦ ਤੇ ...

ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੋਂ ਕਈ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲੇ ਲੈ ਗਏ। 1947 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਵੰਡੀਆਂ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਦਰਿਆ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਦਿਸ਼ਾਹੀਣ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਾਉਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਾਲਮੂੰਹੇਂ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਕਿਉਂ ?

ਕਾਰਨ ਬੜਾ ਸਿੱਧਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 47 ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਨਰਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਗਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ, ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰਾਂ, ਨਾਮਧਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਇਹ ਲਾਈਨਾਂ ਸੱਚ ਕਰ ਵਿਖਾਈਆਂ ਜਵਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਇਹ ਕਰਨ ਗੁਲਾਮੀ ਪਰ ਟੈਂ ਨਾ ਮੰਨਣ ਕਿਸੇ ਦੀ ਖਲੋ ਜਾਣ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਡਾਗਾਂ ਉਲਾਰ ਕੇ !

ਹੁਣ ਕਈ ਵਾਰ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਅਬਦਾਲੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਨੌਜਵਾਨ ਹੈ ਜੋ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਡਾਂਗ ਉਲਾਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਕਰ ਸਕੇਗਾ। ਕਈ ਬੰਦੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਚੱਕੀ ਚੱਲਦੀ ਹੌਲੀ ਹੈ ਪਰ ਪੀਂਹਦੀ ਬਾਰੀਕ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਬਦਾਲੀ ਤੇ ਨਾਦਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਘਾਣ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਅੱਜ ਉਸਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਭੰਗ ਭੁੱਜ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਗੱਦਾਰੀ ਕਰਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਰਾਜ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਮ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ।

ਇਹ ਸੰਤਾਪ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਖਲਾਕ ਤੋਂ ਗਿਰੇ ਹੋਏ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਡਾਕੂਆਂ ਦੇ ਕਾਲੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਭੁਗਤਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੱਕ ਵਿਚ ਦਮ ਕਰਨ ਦੀ। ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਇੱਥੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਲੀਕ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਗੈਰ ਮਨੁੱਖੀ ਨੀਚ ਹਰਕਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਕਤਲੋਗਾਰਤ ਦੀ ਖੂਨੀ ਹਨੇਰੀ ਵਿਚ ਰੋਲਣ ਦੀ। ਖ਼ੈਰ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਏਨਆਂ ਮਾਰਾਂ ਝੱਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਖਲੋਣ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿੱਖ ਲਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਮੰਜ਼ਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਹਨ। ਗੁਰੂਆਂ ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਰਹਿਮਤ ਨਾਲ ਰੰਗ ਬਰਸਦਾ ਹੈ। ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਹਨ ਤਾਂ ਝੱਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ। ਅੱਜ ਵਿਸਾਖੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਕੱਲ੍ਹ ਵਿਸਾਖੀ ਸੀ ...! ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਕੀ ਕਿਤੇ ਇਹ ਭਾਣਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਰਸਾ ਭੁਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਇਬਾਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ।

ਖੈਰ, ‘ਸਦਾ ਦਿਵਾਲੀ ਸਾਧ ਦੀ ਤੇ ਚੱਤੋ ਪਹਿਰ ਬਸੰਤ’ ਦੇ ਆਖਣ ਵਾਂਗ, ਕੈਲੰਡਰ ਜਿੰਨੇ ਮਰਜੀ ਭੁਲੇਖੇ ਪਾਈ ਜਾਣ, ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਰੋਜ ਹੀ ਵਿਸਾਖੀ ਹੈ। ਰੱਬ ਕਰੇ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਵਾਸਾ ਰਹੇ ਤੇ ਹਰ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਾਂ ਦਾ ਸੂਰਮਾ ਪੁੱਤ ਰਾਮ ਬਣਕੇ ਟੱਕਰਦਾ ਰਹੇ!
ਸ਼ਮੀ

ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲ ਗਿਆ

ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਯੁੱਗ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਵੀ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਨੰਨ੍ਹੇ ਮੁੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਰਾਣੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰੀ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਬੱਚੇ ਕਿੰਨੀ ਕਿੰਨੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਬਿਨਾਂ ਪਲਕ ਝਪਕਾਏ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ।

ਪਰ ਹੁਣ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਭਾਵੇਂ ਪਿੰਡ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ, ਕਲਯੁੱਗ ਦੇ ਕਾਰੇ ਵੇਖ ਵੇਖ ਕਮਰੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੁੱਕਰੇ ਬਹਿ ਕੇ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਫ਼ੇਰਦੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਟੀ. ਵੀ. ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜੋ ‘ਕਸ਼ਮੀਰ ਕੀ ਕਲੀ’ ਤੋਂ ‘ਆਸ਼ਿਕ ਆਵਾਰਾ’ ਅਤੇ ‘ਰਾਮਾਇਣ’ ਤੋਂ ‘ਅਲਿਫ਼ ਲੈਲਾ’ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅੱਖਾਂ ਮੂਹਰੇ ਹਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਾਪਰਦਾ ਦਿਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਲਾਦੀਨ ਦੇ ਜਿੰਨ ਦੀਆਂ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਸੁਣਨ ਲਈ ‘ਦਾਦੀ ਅੰਮਾਂ, ਦਾਦੀ ਅੰਮਾਂ ਮਾਨ ਜਾਓ’ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਬੱਸ ਟੀ. ਵੀ. ਦਾ ਬਟਨ ਦਬਾਓ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ!

ਯੁੱਗ ਜੁ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਲਯੁੱਗ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਕਲਪੁਰਜਿਆਂ ਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਲਪੁਰਜ਼ੇ, ਜੋ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਖ਼ਾਮਖ਼ਾਹ ਹੀ ਇਹ ਭਰਮ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾੜੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਲਯੁਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ‘ਕਾਲ’ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੈ ਆਦਿ ਆਦਿ...। ਇਹ ਨਿਰੀ ਆਪਣੇ ਪੈਰੀਂ ਆਪ ਕੁਹਾੜਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਹੈ। ਭਲਾ ਸੋਚੋ, ਸਾਡੇ ਦਾਦੇ ਪੜਦਾਦਿਆਂ ਦੇ ਵੇਲੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਵਾਢੀ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰੀਕੇ ਕਬੀਲੇ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਵਾਢੀਆਂ ਕਰਨ ਤੇ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜੇਠ ਹਾੜ੍ਹ ਦੇ ਤਪਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ‘ਬਾਬਿਆਂ’ ਦੀ ਮੱਤ ਮਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਕਲਯੁਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੰਬਾਈਨ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੀ ਫ਼ਸਲ ਤੋਂ ਹੀ ਦਾਣੇ ਕੱਢ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਹੜੰਭਾ ਭੀਮ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨਹੀਂ! ਥਰੈਸ਼ਰ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕੱਢ ਕੇ ਜੱਟ ਨੂੰ ਵਿਹਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾ ਕਿ ਉਹ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਮੰਡੀਆਂ ਤੇ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀ ਧੂੜ ਫ਼ੱਕ ਸਕੇ।

ਆਏ ਗਏ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੁੱਧ, ਲੱਸੀ, ਦਹੀਂ ਆਦਿ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੁਣ ਖੁਦ ਹੀ ਆਇਆ ਗਿਆ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਉਬਾਲੋ, ਖੰਡ ਪੱਤੀ ਪਾਓ, ਭੋਰਾ ਦੁੱਧ ਦਾ ਛਿੱਟਾ ਦਿਓ ਤੇ ਚਾਹ ਤਿਅਰ, ਜੋ ਅਗਲਾ ਵੀ ਬੜੀ ਚਾਹ ਕੇ ਛਕਦਾ ਹੈ। ਕਲਯੁਗ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਦਲਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਅਖ਼ਾਣ ਮੁਹਾਵਰੇ। ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਉਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਕੁਝ ਹਦ ਤੱਕ ਘਸੇ ਪਿਟੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਹੀ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ‘ਜਿੱਥੇ ਚਾਹ ਉ¤ਥੇ ਰਾਹ’। ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਅਰਥ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ‘ਪਿਆਸੇ ਕਾਂ’ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਘੋਟਾ ਲਾ ਕੇ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਲੋੜਵੰਦ ਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ‘ਚਾਹ’ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਘੜੇ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਦਾ ‘ਰਾਹ’ ਲੱਭਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਸਾਰਾ ਅਖਾਣ ਹੀ ਉਲਟ ਪੁਲਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ‘ਜਿੱਥੇ ਜਾਹ, ਉ¤ਥੇ ਚਾਹ!’ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ‘ਜਿਥੇ ਰਾਹ ਉਥੇ ਚਾਹ’ ਇਸ ਦਾ ਮਤਬਲ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਕਾਂ ਜਿੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਬੱਸ, ਜ਼ਰਾ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਾਂ ਗੁਆਂਢੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਘਰ ਜਾਂ ਦਫ਼ਤਰ ਮਿਲਣ ਤਾਂ ਜਾਓ! ਉਥੇ ਤੁਹਾਡੀ ‘ਹੁਣੇ ਪੀ ਕੇ ਆਇਆਂ’ ਦੀ ਮੁਹਾਰਨੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣਨੀ। ਸਵੇਰੇ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਹ, ਕੰਮ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਚਾਹ, ਦੁਪਹਿਰੇ ਚਾਹ, ਸ਼ਾਮ ਤਾਂ ਚਾਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਏਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਾਕਾਇਦਾ ਚਾਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇ ਕੋਈ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਆ ਜਾਏ ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਚਲੇ ਜਾਓ ਤਾਂ ਚਾਹ....! ‘ਜਿੱਥੇ ਜਾਹ, ਉਥੇ ਚਾਹ!!’ ਮੁਹਾਵਰੇ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।

ਹੋਰ ਵੇਖੋ, ਪਹਿਲਾਂ ‘ਯਥਾ ਰਾਜਾ ਤਥਾ ਪਰਜਾ’ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਰਾਜੇ ਤਾਂ ਰਹੇ ਨਹੀਂ, ਨੇਤਾ ਆ ਗਏ ਹਨ। ਤੇ ਰਾਜ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ, ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਜਾ ਰਹੇ ਹੁਣ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਚੌਧਰ ਹੈ। ਇਥੇ ਵੀ ਹੁਣ ‘ਯਥਾ ਵੋਟਰ ਤਥਾ ਲੀਡਰ’ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਚੋਰ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ ਮਾਲ ਕਿਸੇ ਪੰਡ ਜਾਂ ਗੱਠੜੀ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਿਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਚੋਰ ਵੀ ਅਕਸਰ ਕਾਹਲੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਚੋਰ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ‘ਬਹਾਦਰੀ’ ਵੇਖ ਕੇ ‘ਪੰਡਾਂ’ ਵੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਕਾਹਲੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ‘ਚੋਰ ਨਾਲੋਂ ਪੰਡ ਕਾਹਲੀ।’ ਪਰ ਹੁਣ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਚੋਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਮਹਾਨ ਪੰਡਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੋਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਾਹਲੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਗੱਲ ‘ਚੋਰ ਨਾਲੋਂ ਅਟੈਚੀ ਕਾਹਲਾ’ ਤੱਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ। ਇਸ ਅਖਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਸਹਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਹਰਸ਼ਦ ਮਹਿਤਾ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਘਪਲੇ ਜਾਂ ਘੁਟਾਲੇ ਤੱਕ ਲਿਸਟ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਇਹ ਸੂਚੀ ¦ਮੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਚੋਰਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਅਖਾਣ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ। ‘ਸੌ ਦਿਨ ਚੋਰ ਦਾ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਧ ਦਾ’। ਹੁਣ ਸੌ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦੇ ‘ਇੱਕ ਦਿਨ’ ਦਾ ਭੇਤ ਚੋਰਾਂ ਨੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਉਹ ‘ਇੱਕ ਦਿਨ’ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਾਧ ਵਿਚਾਰੇ ‘ਘੋਰ ਕਲਯੁੱਗ ਹੈ’ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਚੋਰ ਦੇ ਮੁੜ ਕੇ ਸੌ ਦਿਨ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਹੁਣ ਚੋਰਾਂ ਦੀ ਚਲਾਕੀ ਕਰਕੇ ਅਮੁੱਕ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ‘ਸੌ ਦਿਨ ਚੋਰ ਦੇ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ.....ਵੀ ਚੋਰ ਦਾ!’

ਵੈਸੇ ਸੌ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਲਗਪਗ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਵਤਾਂ ਤੇ ਹੁਣ ਕਲਯੁਗ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ, ‘ਸੌ ਹੱਥ ਰੱਸਾ ਸਿਰੇ ਤੇ ਗੰਢ’ ਕਿਹੜੇ ਸਿਰੇ ਤੇ...? ‘ਸੌ ਸੁਨਾਰ ਦੀ ਇਕ ਲੁਹਾਰ ਦੀ’ ਤੇ ਬਾਕੀ ਬੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ..? ‘ਸੌ ਦਾਰੂ ਤੇ ਇਕ ਘਿਓ’ ਕਿਹੜਾ, ਡਾਲਡਾ ਜਾਂ ਵੇਰਕਾ..? ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਪੰਜ’ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਵਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੀਆਂ। ਜਿਵੇਂ ‘ਪੰਜਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਰ’ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ ’ਚ..?, ‘ਪੰਜੇ ਉਂਗਲਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ’ ਇਹ ਤਾਂ ਅਖਾਣ ਹੀ ਗਲਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਂਗਲਾਂ ਤਾਂ ਚਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪੰਜਵਾਂ ਤਾਂ ਅੰਗੂਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ?!

ਦਰਅਸਲ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੱਲ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਕਾਫ਼ੀ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੰਪਿਊਟਰ ਆ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਹਾਵਤਾਂ ਬਣ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ‘ਕੰਪਿਊਟਰ ਦਾ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵੈਰੀ’, ‘ਸੀ. ਡੀ. ਇੱਕ ਤੇ ਪੰਨੇ ਵੀਹ ਸੌ’, ਆਦਿ। ਸੋ, ਜੇ ਸੱਚਮੁਚ ਹੀ ਹੁਣ ਜ਼ਮਾਨਾ ਨਵਾਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਅਸੀਂ ਵੀ ਨਵੀਆਂ ਕਹਾਵਤਾਂ ਸਿਰਜੀਏ...ਕਲਯੁੱਗ ਜੁ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਮੀ

ਹਾਲ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ

ਰਾਹ ਚਲਦੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੋਕ ਪੁੱਛ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ‘ਹੋਰ ਭਾਅ ਜੀ, ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ?’ ਇਹ ਇਕ ਰਸਮ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਕੋ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਠੀਕ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸੁਣਾਓ।’ ਨਾ ਪੁੱਛਣ ਵਾਲਾ ਦਿਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਦਿਲੋਂ ਸੱਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਸੱਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਅਬਾਦੀ ਨੂੰ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਾਲ ਚਾਲ ਦੱਸਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਹੱਸਦਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਵਸਦੇ। ਰੋਣੀ ਸੂਰਤ ਵੇਖ ਕੇ ਬੰਦਾ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਘਰ ਇਹੋ ਅੱਗ ਹੈ। ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਮਿਲਣ ਸਮੇਂ ਹਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਰਸਮ ਹੈ। ਪਤਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਕੋਰੇ ਝੂਠ ਦਾ ਟੋਕਰਾ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਟੋਕਰੇ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਇੰਨੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ¦ਘ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਚ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਂ, ਜੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਦਿਲੋਂ ਪੁੱਛ ਲਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ਿਰ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਵਿੰਗ ਟੇਢ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਪੋਟਲੀ ਖੁੱਲ੍ਹਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਕ ਬੰਦਾ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਯਾਰ ਜੇ ਮੈਂ ਆਪਣ ਮਨ ਦੀ ਭੜਾਸ ਚਾਰ ਬੰਦਿਆਂ ਕੋਲ ਨਾ ਕੱਢ ਲਵਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕੁਤਕੁਤਾੜੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫ਼ਿਰ ਅਚਾਨਕ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਗੈਸ ਬਣਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ‘ਸ਼ੋਰ ਰਹਿਤ’ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਤਾ ਮੈਨੂੰ ਉਦੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਖਲੋਤੇ ਬੰਦੇ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਆਪਣੇ ਨੱਕ ਰੁਮਾਲਾਂ ਨਾਲ ਢਕਣ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਢਿੱਡ ਦੀ ਗੈਸ ਜੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਈ ਪੰਗੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਾੜੇ ਕਵੀ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਆਥਣ ਤੱਕ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸੱਜਣ ਬੇਲੀ ਲੱਭ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਵਾਤਾਵਰਨ ਜੁ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ ਰੱਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਲ ਚਾਲ ਦਰੁਸਤ ਹੋਣਾ ਕਿਹੜਾ ਜੁਆਕਾਂ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਮਿਲਾਵਟ, ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਹੈ। ਉਤੋਂ ਖ਼ੁਰਾਕ ਵੀ ਦੁੱਧ ਮੱਖਣਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਚਾਹ ਦੀ ਸੜੀ ਬਲੀ ਪਿਆਲੀ ਤੱਕ ਸਿਮਟ ਗਈ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਿਜਾਜ ਚਾਹ ਦੀ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਸੜ ਗਈ ਪਤੀਲੀ ਵਰਗੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਮੱਥੇ ਤਿਉੜੀਆਂ, ਅੱਗ ਉਗਲਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਉਲਾਂਭੇ, ਮਿਹਣੇ, ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਸੁੰਗੜਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਦਮ ਤੋੜ ਰਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਗੁਲਾਬ। ਕਸੂਰ ਕਿਸਦਾ ਹੈ, ਚਾਹ ਦਾ? ਸੇਬ ਦਾ ਜਾਂ ਛੁਰੀ ਦਾ? ਹਰ ਚੀਜ ਦੀ ਅੱਤ ਬੁਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਚਾਹ ਨੇ ਸਾਡੀ ਲੱਸੀ ਨੂੰ ਚਾਟੀ ਸਣੇ ਵਕਤ ਦੇ ਧੂੜ ਹੇਠ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਆਪ ਰਸੋਈ ਦੀ ਰਾਣੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਘਰ ਖਾਣ ਨੂ ਦਾਣੇ ਹੋਣ ਨਾ ਹੋਣ, ਚਾਹ ਦਾ ਜੁਗਾੜ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਪੀਣ ਉੱਤੇ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੱਬ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਭਵਿੱਖ ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਬਿਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕੱਲ੍ਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਥਾਂ ਵੀ ਚਾਹ ਹੀ ਚੜ੍ਹਾਉਣੀ ਪਵੇ! ਬਿਮਾਰ ਪੁਰਸੀ ਕਰਨ ਆਏ ਨੂੰ ਮਰੀਜ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੱਸਿਆ ਕਰਨਗੇ, ‘ਵੇਖ ਲੌ ਭਾਅ ਜੀ, ਮੁੰਡਾ ਤਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਸੂਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਲਾ ਹੋਵੇ ਸਿਆਣੇ ਡਾਕਟਰ ਦਾ। ਆਉਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਈਆ ਚਾਹ ਦਾ ਟੀਕਾ ਲਗਾਇਆ, ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣੀ ਤਾਂ ਭਾਈ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚਾਲੀ ਬੋਤਲਾਂ ਚੜ੍ਹਾਉਣੀਆਂ ਪਈਆਂ। ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਮੁੰਡਾ ਮੁੜਕੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ!’ ਮਿਲਾਵਟੀ ਖੁਰਾਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਦਿਖਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਰੰਗ ਤਾਂ ਹੁਣੇ ਹੀ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਬੱਚੇ ਦੁੱਧ ਪੀਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਬੱਤੇ ਪੀਣੇ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਜੇ ਕੋਈ ਜੋਰ ਲਗਾ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾ ਵੀ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਇੰਨੀ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ? ਦੁੱਧ ਵੀ ਲੋਕ ਯੂਰੀਆ ਘੋਲ ਘੋਲ ਕੇ ਘਰੇਲੂ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੱਝਾਂ ਗਊਆਂ ਉਤੇ ਬੇਰੁਜਗਾਰੀ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਮੰਡਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਜਾਰ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਮੱਝਾਂ ਦੁੱਧ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਅਸਲੀ ਦੁੱਧ ਵਾਂਗ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਦਹੀਂ, ਮੱਖਣ, ਦੇਸੀ ਘੀ ....। ਅਸਲੀ ਮੱਝਾਂ ਉਤੇ ਜਿਆਦਾ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਦਾ ਦਬਾਅ ਇੰਨਾ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਚੋਣ ਵੇਲੇ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਜਹਿਰੀਲੇ ਟੀਕੇ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਆਦਾ ਹਰਾ ਚਾਰਾ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਜਹਿਰੀਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਛਿੜਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਚਾਰਾ ਜੋ ਕੇਵਲ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਹੀ ਹਰਾ ਭਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੁਖੀ ਕਰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਦੁੱਧ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲਾਂ ਵੀ ਡੋਬ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਫ਼ੇਰ ਭਾਅ ਜੀ, ਅਸਲੀ ਦੁੱਧ ਕਿਥੋਂ ਲਿਆਈਏ? ਜਰਾ ਠਹਿਰੋ ਜਨਾਬ, ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਦੁੱਧ ਦੇ ਕੈਪਸੂਲ ਬਜਾਰ ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ ਕਰਨਗੇ। ਚਾਹ ਵਿਚ ਇਕ ਕੈਪਸੂਲ, ਦੁੱਧ ਲਈ ਦੋ ..। ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਰਿੱਝਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਵਿਚ ਜਹਿਰ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਸ ਜਹਿਰ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਣਾ ਲਾਜਮੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਦੇ ਹੱਡਾਂ ਵਿਚ ਰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੇ ਹੱਡਾਂ ਤੋਂ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕੀ ਹਾਲ ਐ ਭਾਅ ਜੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਜਖ਼ਮਾਂ ਤੇ ਲੂਣ ਛਿੜਕਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਵੀ ਕੀਹਦੇ ਕੋਲ ਕਰੀਏ? ਸ਼ਿਕਵੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਲਾਉਣ ਲਈ ਸਮਾਂ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ, ਅਕਸਰ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਸਦੀ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੀ ਬੇੜੀ ਵਿਚ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਪੂਰ ਆਰ ਪਾਰ ¦ਘਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ। ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਪੈਸੇ ਲਏ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਨੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈ। ਕੌਣ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਭੂਤਾਂ ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਤੋਂ ਡਰਿਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਗਜੀ ਸ਼ੇਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹਕੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਵਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਵਿਚਾਰੇ! ਪਰ ਜੇ ਨੇੜਿਓਂ ਤੱਕੋ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁਲਾਜਮਾਂ ਦੀ ਭੂੰ ਭੂੰ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਖਦੇ ਹਨ, ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜਮਾਂ ਨੂੰ ‘ਫ਼ਾਲਤੂ’ ਮਾਲ, ਆਪਣੇ ਖਜਾਨੇ ਤੇ ‘ਬੇਕਾਰ ਬੋਝ’ ਸਮਝ ਕੇ ਕਈ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਤਨਖਾਹ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਤੋਂ ਰੱਬ ਦੇ ਘਰੋਂ ਵੀ ਭੋਗ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਬੇਬਸ ਹੋ ਕੇ ਜੇ ਕੋਈ ਚੀਕ ਪੁਕਾਰ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਤਕੜੇ ਦੀ ਲਾਠੀ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਹੇਠ ਦੱਬੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਾਠੀ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਤਕੜੇ ਦਾ ਹੀ ਸਾਥ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ।

ਪਰ ਚਲੋ ਇਕ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹਰ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਸੱਚ ਸਬਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਹਰ ਤਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਖਾ ਕੇ ਜੂਨ ਕੱਟ ਰਹੀ, ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਜੀ ਰਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੁਖੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਦ ਵੀ ‘ਖ਼ੁਸ਼’ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹਾਲ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਅਗਲਾ ਆਖਦਾ ਹੈ, ‘ਬਾਗੋ ਬਾਗ ਹੈ, ਆਪਣਾ ਸੁਣਾ।’ ਸਾਨੂੰ ਬੇਬਸੀ ਛੁਪਾ ਕੇ ਮਜਬੂਰਨ ਕਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ‘ਅਸੀਂ ਵੀ ਠੀਕ ਹਾਂ ਬਾਈ ਦਿਨ ਕੱਟੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।’ ਇਹਨਾਂ ਹਾਸਿਆਂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕਿਆ ਭੈੜਾ ਸੱਚ ਕੁੰਭਕਰਨੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਇੱਲ ਬਲਾਅ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਚੰਦੇ ਵਧਕੇ ਮੁਸੀਬਤ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ‘ਸਦਾ ਸੱਚ ਬੋਲੋ’ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸੇ ਰੂਹ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਲੋਕ ਕੰਧਾਂ ਕੌਲਿਆਂ ਤੇ ਟੰਗੀ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਜਾਗਣ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਠੀਕ ਹਨ। ਕਿਉਂ ਜੀ ਠੀਕ ਹੈ ਨਾ। ਪਰ ਛੱਡੋ ਪਰੇ ਝਮੇਲੇ, ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਾਓ, ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ਮਿੱਤਰੋ?!

shammi@samarjeet.com